آچیق سؤز Açıq Söz

گرگ در باورها، فولكلور، ادبیات آذربایجان و ترك ها - قسمت سوم

پس از انتشار بخش اول این مطلب، یكی از دوستان منتقد در بخشی از انتقادهایش نسبت به مطلب، دو مثل تركی كه به زعم ایشان در مورد نگرش منفی به گرگ می باشد را دلیل آوردند. بنده در همان جا این مثل ها را دارای جنبه مثبت اعلام كرده و پاسخ مبسوط را به قسمت سوم مطلب احاله كردم. مثل هایی كه این دوست بیان نمودند:
تانری ساخلییانی قورد یئمز (كسی را خدا نگهدارش باشد گرگ نمیخورد(
آج آدامی قورد یئمز (آدم گرسنه را گرگ نمیخورد(

من هم مثلی با همین مضمون اضافه می نمایم:

قورد قونشوسون یئمز (گرگ همسایه اش را نمی خورد)

این نكته كه گرگ حیوانی است شكارچی و رزق و روزی اش حیوانات دیگر و بعضا انسانها هستند، نكته ای است واضح و مبرهن كه نیاز به هیچ توضیح اضافه ای ندارد. ولی آنچه كه در اعتقاد ترك ها نسبت به خوی شكار گرگها وجود دارد در این مثل ها به وضوح تمام ذكر شده است و آن این نكته است كه گرگها به اعتقاد انسان ترك جز به حواله نمی خورند. یعنی گرگ به همسایگان خود، افراد مظلوم و بی پناه و كسانی كه نگهدارشان خداست كاری ندارد.

در توضیح این مثل ها و اعتقاد ترك ها در این زمینه بهتر دیدم كه از مثنوی "گرگ و گاو" مرحوم میرزا سیفعلی بهمنی شاعر اهل كاغذكنان میانه بهره بگیرم. میرزا كه شاگرد "شیخ حسن مدحت خلخالی" از شاگردان "محمدباقر خلخالی" بودند، در این مثنوی به سبك "ثعلبیه" محمد باقر خلخالی، سوال و جواب جدلی بین گرگ و گاو را روایت می كند. در این مثنوی گاو، گرگ را متهم به ستمكاری و خونریزی و ... می كند و گرگ هم جوابش را می دهد و در حقیقت اسرار و علت های واقعی و پشت پرده اقداماتش را بازگو می كند:

گفت گاوی به گرگ، خونخواری       بس كن این شیوه ستمكاری

بس دلی را كه از تو خونین است        این چه رفتار دین و آئین است

كو كسی دست تو به زحمت نیست      مگر كافری كه رحمت نیست

از شرافت مگر تو بیزاری               نیست روزی دلی نیازاری

از برای چه آفریده شدی                  كه ز نفعی طمع بریده شدی

نوك دندان تو ز بس تیز است           تا به هر جا رسید خونریز است

شرط انصاف نیست این همه جور      زخم نیشت به هر كسی در غور

از تو آسایشی به یك كس نیست        مگر این ظلمها تو را بس نیست

تار پودت مگر ز بیداد است              همه از دست تو به فریاد است

ناله ها از تو سر به گردون است        بره و گاو و میش در خون است

هر كسی را كه این نهاد بد است         پشت سر لعن های بی عدد است

دست كوتاه كن از این آزار               از قساوت بكن دلت بیدار

گوش كن ای پسر نصیحت را           دور كن از خود این فضیحت را

ترك عادت نماز پیشه خود              تا مزن تیشه به ریشه خود

از عذاب خدا مكن غفلت                  تا به غفلت نگیردت نقمت

از خدای جهان مشو غافل                طاعت حج خود مكن باطل

قلب مخلوق را مكن مرعوب            نقد اعمال تو شود معیوب

مال مردم مگر حلالت هست             آخر ای بینوا زوالت هست

رحم كن آب دیده های شبان              تا نباشند از تو سینه زنان

بس شكمها دریده ای نا حق              گردن خلق از چه داری حق

كه تو را كرده كدخدای جهان            خلق را كی شدی تو دادستان

كو به دست تو خط فرمانی                 تا برایت كشته قربانی

مالكی گر برو قباله بیار                  یا اذیت مكن به اهل دیار

یا كه داروغه، قاضی شهری              تا كه رشوه ندیده در قهری

گیرم اینجا رئیس آماری                  از شماره كجا ضرر داری

راستی را بگو كه ماموری               یا به غارتگری تو معذوری

یا مگر دادگاه سیاری                      تا نماند به حومه دیّاری

بهر ملت رئیس فرهنگی                  یا به دولت وزارت جنگی

مالیاتی ز كی به گردن ماست            تا تمرد به حكم امر شماست

توبه كن از جنایت خویشت               شرم كن از سفیدی ریشت

باقی عمر را عبادت كن                   خالق خلق را اطاعت كن

ظلم را هست این حدیث خبر             كس نسوزد چراغ تا به سحر

گرگ از این طعنه های زهر آلود              سر زد از آتش نهادش دود

با غضب همچنان شد آكنده                     گفت ای ناكس شكم گنده

از كی این علم بر تو گشته حصول               تو چه دانی رموز فقه اصول

این كمالات از كه آوردی                      بر قضاوت كجا تو پی بردی

تو كه از جمله خلق بدبختی                 كو كسی زندگی به این سختی

روزیت روز یك سبد كاه است              سر حق را كجا تو را راه است

امتحان در حقوق كی دادی                در ریاضی كجا تو استادی

به كجا رفته ای لیسانس شدی               دانش آموز علم دانس شدی

مغز در كله ات خراب شده                   یا كه آلوده بر شراب شده

تو برو شغل خود به شخم زدن                  كی ترا می رسد وكیل شدن

رو به دشت و دمن زراعت كن                   صرفه مالكت تجارت كن

تو چه دانی مطیع و عاصی كیست                یا ادانی و یا اقاصی چیست

بهتر است طرح این كله دوزی                  رفته بر صاحبت بیاموزی

كار تو نیست این مهار زدن                     تو برو بینوا شیار زدن

من همانم كه هرچه داد خدا                     راضیم از غنی و یا ز گدا

شهره ام گرچه من به خونریزی                  جز حواله نمی خورم چیزی

نسبت ظلم، حق ما بیجاست                 تهمت و عیب و هم خطا اینجاست

مال هر كس ز كواه خویش نداد               قسمت ما نموده رب عباد

هر كسی را كه گشت ترك صلوة                     ماده گاوش به ما نموده برات

گر كسی را كسی كند مغبون                       می زنم من طویله اش شبخون

بر فقیری نكرد كس رحمی                     می زنم من به او دو صد زخمی

هر كسی روزه اش خورد عمدا                       من خرش را همی خورم حتما

گر تجاوز كند زنی، مردی                      طفل او می خورم به خونسردی

هر كسی كسر كرد میزانش                         می كشم من به بیت الاحزانش

گر كسی سائلی كند محروم                     می خورم گاو او شود مغموم ...

در ادامه گرگ از مظالمی كه در جامعه بشری وجود دارد كه علیرغم آن همه ارشادات پیامبران الهی و مردان خدایی همچنان رایج است سخن به میان می آورد و خود را با اینگونه انسانها مقایسه می كند:

گرگها گر به دزد بدنامند                  به ز شیخین اهل اسلامند

گر برد گرگ بره رمه را           لیك انسان همی خورد همه را

گرگها گر چه دزد حیوانند                   آدمی دزد دین و ایمانند

ادامه مثنوی هم خواندنی است و به بحث درباره دادگاه بین المللی (جامعه ملل) كه در زمان حیات شاعر به تازگی تاسیس شده بود پرداخته می شود كه گاو از این دادگاه تعریف می كند و گرگ از ناكارآمدی آن سخن به میان می آورد كه برای جلوگیری از اطاله كلام و عدم ارتباط به موضوع از آن می گذریم.

---------------------------------    ادامــــــــــــــــه دارد    ---------------------------------

مطالب مرتبط:

گرگ در باورها، فولكلور، ادبیات آذربایجان و ترك ها - قسمت اول

گرگ در باورها، فولكلور، ادبیات آذربایجان و ترك ها - قسمت دوم

گرگ در فرهنگ عمومی ترك ها و آذربایجان

گرگ از دیرباز در فرهنگ ترك و آذربایجان نماد تسلیم ناپذیری، قدرت و نامیرایی بوده است. ضرب المثل های (آتالار سوزو) زیر نمود بارز حضور گرگ به عنوان نماد و توتم در فرهنگ ترك بوده است.

نگاهی نو به سهندیه شهریار

منظومه سهندیه شهریار شاهكار استاد است كه در سایه معروفیت جهانی حیدربابا قرار گرفته است. این منظومه  در پاسخ بولود قاراچورلو "سهند" شاعر بزرگ معاصر آزربایجان كه به فارسی گویی شهریار انتقاد می كرد سروده شده است. شهریار در ابتدای شعر از عظمت و بزرگی كوه سهند یاد می كند:

شاه داغیم ، چال پاپاغیم ، ائل دایاغیم ، شانلی سهندیم ،
باشی طوفانلی سهندیم.
باشدا حیدر بابا تك قارلا – قیروولا قاریشیب سان ،
سؤن ایپك تئللی بولود لارلا افقده ساریشیب سان ،
ساواشاركن باریشیب سان.
گؤیدن ایلهام آلالی سیررّی سماواته دئیه رسن ،
هله آغ كوركو بورون ،یازدا یاشیل دون دا گئیه رسن ،
قورادان حالوا یئیه رسن.

این بزرگی و عظمت را شایسته سهند شاعر هم می داند و یادآور می شود این دو با همنامی و اتحاد می توانند از كوه دماوند هم باج بگیرند:

آد آلیب سندن او شاعیركی ، سن اؤندان آد آلارسان ،
اؤنا هر داد وئره سن ، یوز اؤ مقابل دادآلارسان ،
تاریدان هر زاد آلارسان.
آداش اولدوقدا ، سن اونلا ، داها آرتیق اوجالارسان ،
باش اوجالدیقجا دماوند داغیندان باج آلارسان ،
شعرالیندن تاج آلارسان!
اودا شعرین ، ادبین شاه داغی دیر ، شانلی سهندی ،
اودا سن تك ، آتار اولدوزلارا شعریله كمندی ،
اودا سیمرغ دن آلماقدادی فندی،
شعر یازاندا قلمیندن باخاسان دور سپه لندی ،
سانكی اولدوزلار الندی ،
سؤز دئینده گؤروسن قاتدی گولو ، پوسته نی قندی ،
یاشاسین شاعیر افندی!

دنیز، گؤی، محبت                        نبی خزری

دنیزی هدیه وئریرم سنه

من دئدیم ، سن باخدین، سن گولومسه دین

گؤی لرین شفقی دوشدو اوزونه

من ایسه... گؤی لری وئریرم دئدین ...

آیریلدیق غریبه هدییه لرله

گؤی لر عشقین قدر منه عزیزدی

آیریلدیق دنیزله ، آغ لپه لرله

نئجه آپارارسان؟ دنیز دنیزدیر

دنیزی وئردیم كی ، سنه هدیه

گلدییم ساحیله گلسن بیرده

منی گؤرمه ینده او منم دییه

منیمله دانیشیب گوله سن بیرده

اگر گؤروشمه­ سك بیزه داغ اولار

دئدیم ، نئچه دفعه بئله دئدیم من

دنیز ساحیلینه قاییتماق اولار

گؤیلرین ساحیلی وارمی، گئدیم من ؟

دوشوندوم آیریلیق گلندن بری

 سن منیم عشقیمه چیراغ اولاسان

اونونچون وئردین می منه گؤیلری

مندن گؤیلر قدر اوزاق اولاسان ؟!

من بیر دنیزم كی ، عشقیم سحر دیر

سنی دوشونورم ، عزیزیم یئنه

منیم دالغالاریم خاطیره لردیر

قوی چاتسین قلبی­نین ساحیللرینه

اصیل محبت كی، بویوك هونردیر

جوشار عوممان كیمی تزه آرزولار

منیم دالغالاریم خاطیره لردیر

اوردا طوفان دا وار، بورولغان دا وار

دنیزم عشقیم دن قاچماق هدردیر

من كی آدلاییرام چؤلو ، چمنی

منیم دالغالاریم خاطیره لردی

گئجه ده ، گوندوزده تاپاجاق سنی

ایسته­ سن یوخونا گلرم سنین

گلرم دنیز كیمی

اوزونه اینجی لر چیله رم سنین

چیله رم دنیز كیمی

یولونا شفق لر سپه رم سنین

سپه رم دنیز كیمی

ایسته سن اوزوندن اؤپه رم هردن

اوپه رم دنیز كیمی

آدینی قلبینین ساحیللرینه 

یازارام دنیز كیمی

"سئویرم" سؤیله سن بیر آخشام منه

سو سارام ، سوسارام دنیز كیمی

دونیادا ساكیت لیك آرامادیم من

گونش كیمی پارلا

سحر كیمی گل

گؤیلر تك یوخوما گلمك ایسته سن

سن آیلی، اولدوزلو گؤیلر كیمی گل

آدلا قوجاغیندان گور توفانلارین

من باخیم آخشامدان سحره كیمی

آدلا آغ یولویلا كهكشانلارین

پارلاسین هر اولدوز خاطیره كیمی

گل قیش گئجه سینده

یاز سحرینده

دنیزی گؤی لردن آییرماق اولماز

سونسوز كایناتین اوفوق لرینده

سن گؤروش واختینی شیمشك لرله یاز !

من گرك نغمه تك سنی دینله ییم

سن منیم عشقیمله اوره ییمله سن

نه قدر گؤیلر وار، سن منیمله سن

نه قدر دنیز وار ، من سنینله یم